RVS in zwembaden is als een kanarie in een kolenmijn
Publicatiedatum 2 januari 2017
MAC-waarde gifgas chloramine wordt vele malen overschreden
Sinds 1985 vallen er gemiddeld ten minste 2 doden en 8 gewonden per jaar door spanningscorrosie van roestvaststalen (RVS) bevestigingsmiddelen in zwembaden. Na een ongeval in Tilburg in 2011 heeft NACE International het initiatief genomen voor een wereldwijde norm om dit probleem voorgoed op te lossen. De scheurvorming van het RVS wordt veroorzaakt door het gifgas chloramine. Uit onderzoek is gebleken dat het ongeval in Tilburg kon gebeuren doordat de MAC-waarde (Maximaal Aanvaardbare Concentratie) van chloramine vele malen werd overschreden. Verder blijkt dat in alle Nederlandse zwembaden de MAC-waarde nog steeds ruimschoots overschreden wordt tijdens een piekdrukte. Niet alleen het RVS, ook bezoekers en het personeel worden blootgesteld aan een overdosis chloramine.
Door de redactie
In 1985 vielen 12 doden en 19 gewonden door scheurvormende spanningscorrosie van RVS bevestigingsmiddelen in een zwembad in Uster, Zwitserland. In februari 2004 stortte het prestigieuze Transvaal Aquapark in Moskou in wegens scheurvorming van RVS bevestigingsmiddelen met als gevolg 28 doden en 198 gewonden. Dit zwembad was gebouwd en opgeleverd in juni 2002, naar verluid naar de inzichten van adviseurs uit de Nederlandse zwembadbranche. Omdat er geen adequate maatregelen zijn genomen naar aanleiding van de ongelukken in Uster en Moskou, kon in 2005 een zwembad in Chusovoy (Rusland) instorten wegens scheurvorming in RVS bevestigingsmiddelen, met als gevolg 10 kinderen en 4 moeders dood, en tientallen gewonden. Op 1 november 2011 kwamen in zwembad de Reeshof in Tilburg twee luidsprekerboxen naar beneden op een moeder en haar kind. Het baby’tje overleed hierdoor en haar moeder raakte gewond. Net als bij de voorgaande ongevallen zijn er geen rapporten met conclusies en aanbevelingen betreffende dit ongeval, maar het is een publiek geheim dat de oorzaak scheurvormende spanningscorrosie van RVS bouten is. De gemeente Tilburg heeft hier twee petten op. Bij het Sportbedrijf van de gemeente gebeurde het ongeval, en Handhaving van diezelfde gemeente houdt toezicht op dit Sportbedrijf. De Tilburgse Gemeenteraad weigert een motie in te dienen voor een wettelijk verplicht ongevallenonderzoek.
Vele ’early warnings’
Dan zijn er nog honderden bijna-ongevallen. In Nederland, na het ongeval in zwembad de Reeshof, zijn dat bijvoorbeeld de Tongelreep in Eindhoven, waar een bout uit de dakconstructie viel in 2014. Dit was een ‘early warning’ voor instorting, net als in Uster en in Moskou, waar het personeel ook al een jaar van tevoren gebroken bevestigingselementen op de vloer vond. Ook in 2014 kwam bij zwembad de Sniep in Waddinxveen ‘iets zwaars’ naar beneden, het recreatiebad was gedurende een week gesloten voor reparaties. En in januari 2013 kwam bij de Optisport Sportboulevard in Dordrecht een lamp van 20 kg van 14 m hoogte naar beneden. Dit moderne zwembad dateert van eind 2010, dus al na ruim 2 jaar gebeurde dit ernstige bijna-ongeval. In 2013 verdronk iemand bijna in Zwolle doordat een RVS kabel in een invalidelift brak. Na al deze (bijna) ongevallen heeft de zwembadbranche geen enkele constructieve actie ondernomen. NACE Benelux VZW uit Leuven en Ironhaven BV hebben daarom minister Blok en de Tweede Kamer commissie Wonen en Rijkdienst geadviseerd in deze. Sinds juli 2016 is er door minister Blok een Bouwbesluit (art. 5.12) uitgevaardigd waarin staat dat alle RVS bevestigingsmiddelen in de atmosfeer van binnenzwembaden voor einde 2016 verwijderd moeten zijn.
Zorg voor duidelijke normen
Na bijna 30 jaar ongevallen en bijna-ongevallen, in 2013, kwam er ook een wereldwijd initiatief van NACE International, een ‘professional NGO’ met 36.000 corrosie- en materiaaldeskundigen. NACE International is verbonden aan de Verenigde Naties en aan ISO. Vier technisch-wetenschappelijke paraplucommissies stemden unaniem voor de oprichting van NACE Task Group 498 met als doelstelling het ontwikkelen van een ‘NACE Standard’ met de volgende titel: ‘Materiaalselectie en inspectie van bevestigingsmiddelen in de atmosfeer van binnenzwembaden’. Omdat NACE International onbekend is bij de bouwsector en de zwembadbranche, was het plan de NACE Standard zo spoedig mogelijk om te zetten in een NEN-EN-ISO-norm.
Bepaling corrosiemechanisme
Om te beginnen hebben de wetenschappers van NACE TG 498 het corrosiemechanisme bepaald.
De scheurvormende spanningscorrosie van het RVS wordt veroorzaakt door een microscopisch dun filmpje van het zeer agressieve zoutzuur. Dit zoutzuur ontstaat vanuit chloramine en vocht in de atmosfeer. Het gas chloramine slaat neer op de RVS delen en vormt met vocht in de lucht zoutzuur. Met zekerheid is bepaald dat de scheurvorming niet veroorzaakt wordt door chloriden, want chloriden kunnen nooit spanningscorrosie veroorzaken bij deze relatief lage temperatuur. Bij temperaturen onder de 60 °C kan wel gewone atmosferische corrosie (roesten) van RVS plaatsvinden met chloriden, maar scheurvormende spanningscorrosie is uitgesloten.
Hetzelfde zoutzuur dat RVS spontaan doormidden laat breken, blijkt niet corrosief te zijn voor gewoon verzinkt staal. Dat komt doordat de hoeveelheid zoutzuur zeer gering is, waardoor op zink en staal het meteen wordt geneutraliseerd. Op RVS echter wordt de passieve chroomoxidelaag van slechts 10 nanometer dik doorbroken en ontstaan verraderlijke haarscheurtjes. Gewoon verzinkt staal zal nooit scheuren en daarnaast is de corrosiesnelheid verwaarloosbaar laag. Waar RVS levensgevaarlijk is, blijkt gewoon verzinkt staal zich uitstekend te gedragen.
Een uitzondering is in de zogenaamde natte zone van de atmosfeer, op vloerniveau. Als verzinkt staal langdurig nat is, dan roest het vrij snel. NACE TG 498 heeft tal van alternatieven uitgebreid getest, zoals schroeven en bouten met een zogenaamde duplex coating zoals zink-PTFE (teflon) of zink-epoxy. Deze materialen functioneren uitstekend in zowel de natte als in de droge zone van de atmosfeer.
Grens scheurvorming RVS
Met diverse testen heeft NACE TG 498 bepaald waar de grens ligt om scheurvorming te laten plaatsvinden bij RVS. Hiervoor zijn RVS 316 proefplaten van 5 mm dik over een hoek van 180° gebogen om aldus koude deformatie aan te brengen. Dezelfde koude deformatie die in RVS bouten en schroeven te vinden is wegens de wijze van fabricage. Deze proefplaten zijn in een klimaatkamer blootgesteld aan 80% luchtvochtigheid met tri-chloraminegehalten van respectievelijk 0,1, 0,2, 0,4, 0,6, 0,8 en 1,6 mg/m3. De laatste waarde wordt regelmatig gemeten in Nederlandse zwembaden. De expositieduur was telkens 30 dagen bij een temperatuur van 30 °C. Geëvalueerd is of er enige scheurvorming plaatsvond. Het resultaat is dat bij 0,8 mg/m3 de eerste microscopisch kleine scheurtjes gevonden zijn en bij 1,6 mg/m3 werden al scheurtjes van meer dan 1 mm diepte gevonden.
De conclusie is dat bij zowel Tilburg als bij Dordrecht, Eindhoven, Zwolle en Waddinxveen het chloraminegehalte bij perioden ver boven de 1 mg/m3 moet hebben gelegen. Aangezien de Nederlandse ‘zwembadinspecteurs’ regelmatig wantoestanden rapporteren bij hun cliënten, kunnen we veronderstellen dat waarden van >1 mg/m3 meer regel dan uitzondering zijn bij de Nederlandse zwembaden.
Ernstige effecten chloramine
(di-, tri-)Chloramine is een gifgas dat ontstaat als een reactieproduct tussen vrij chloor in het zwembadwater (Cl2) en ammonia of andere (organische) stikstofverbindingen. Een belangrijke bron van ammonia in het water is urine. Na een verzadiging wegens teveel zwemmers in het water, stijgt dit gasvormige chloramine op en komt het in de atmosfeer terecht. Hier zet het zich met vocht om tot zoutzuur op het moment dat het in contact komt met RVS, met andere metalen of met de longblaasjes dan wel met de ogen. Daarom scheurt het RVS spontaan doormidden en krijgen mensen (vooral kinderen) hoestbuien, raken onwel of krijgen rode ogen van (een te hoog gehalte aan) chloramine op de korte termijn en zoals door specialisten verondersteld, zelfs longziekten op de lange termijn. Hoe meer bezoekers in het water, tijdens piekdrukte, hoe meer chloramine in de atmosfeer.
Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie WHO is het maximaal toelaatbare gehalte aan chloramine in de atmosfeer 0,5 mg/m3. Hier is geen wetenschappelijke onderbouwing over te vinden. Volgens toxicologen en longartsen is een veilige limiet 0,2 mg/m3. Regelmatig gebeuren er incidenten in zwembaden met wat in de media ‘chloordampen wegens een technisch mankement’ wordt genoemd. In januari 2012 werden in Weert enkele tientallen kinderen ziek door vergiftiging met chloramine [1]. In mei 2014 rukten de ambulances massaal uit wegens chloramine vergiftiging van 63 personen (meest kinderen) in het Optisport Rivièrabad in Spijkenisse. Dit gebeurde tijdens een zwem-discofeest waarbij zo’n 400 mensen aanwezig waren, een piekdrukte. Is dit de standaard praktijk in de meeste Nederlandse zwembaden? Uit Dordrecht is gebleken dat ook bij de nieuwe zwembaden nog steeds een forse overschrijding van de MAC-waarde wordt geconstateerd. Als RVS op grote hoogte bij een chloramine waarde hoger dan 0,8 mg/m3 pas begint te scheuren, dan is het chloraminegehalte op vloerniveau op dat moment een veelvoud hiervan, immers, tri-chlooramine is 4x zwaarder dan lucht (stikstof en zuurstof). Dit is een overtreding van de Wet, onder andere de Arbo Wet. 
Deze lamparmatuur van 20 kg kwam in januari 2013 van 14 meter hoogte naar beneden bij de Sportboulevard in Dordrecht. De oorzaak is nalatigheid. Dit had grote gevolgen kunnen hebben.
Vergroot veiligheid met MIS 1203-2017
In alle zwembaden waar chloor wordt toegepast in het water, moeten de RVS bevestigingsmaterialen vervangen worden door geschikte materialen volgens NACE TG 498. Helaas heeft NACE International, om hen moverende redenen, de commissie TG 498 ontbonden. Welke materialen onder welke omstandigheden geschikt zijn is evenwel ook terug te vinden in de wereldwijde norm MIS 1203-2017 van Ironhaven Materials Standards. Deze norm kunt u betrekken bij Ironhaven BV te Hoofddorp.
De zwembaden, sportmanagement BV’s en overheden (de gemeenten) moeten zich net als ieder ander aan de Wet houden. Het chloraminegehalte moet omlaag en dat kan eenvoudig door minder bezoekers tegelijkertijd toe te laten, door betere ventilatie en door de temperatuur van het water te verlagen. Kijkend naar toegepaste materialen: Vergroot de veiligheid in zwembaden door een strenge selectie van bevestigingsmaterialen. De bouwers en installateurs moeten al bij de overdracht aan de beheerder een lijst overleggen met de toegepaste veilige materialen, en een garantie afgeven dat geen RVS bevestigingsmaterialen in de zwembadatmosfeer zijn toegepast. Met een dergelijke garantie zijn inspecties achteraf door de ‘zwembadinspecteurs’ overbodig geworden. Bij bestaande zwembaden is het veiliger dat de onderhoudsdienst zelf deze eenvoudige inspecties uitvoert, en bij het aantreffen van RVS meteen de benodigde reparatie uitvoert of laat uitvoeren door een aannemer of installateur.
LITERATUUR
[1] COT Instituut voor Veiligheids- en Crisismanagement: “Risicoanalyse Badinrichtingen en Zwemlocaties”. 2012.